Yapışıklık şeması, gelişmemiş benlik ya da iç içelik şeması (enmeshment/ undeveloped self schema) olarak da isimlendirilir. Bu şemanın temel özelliği, bir veya daha fazla önemli kişiye aşırı duygusal bağlılık ve yakınlık hissetmektir. Aşırı yakınlık hissedilen kişi genellikle ebeveyn, ya da sevgili ve arkadaş gibi bir ebeveyn figürü olabilir.
Yapışıklık şemasına sahipseniz bireyselleşmenin ve sosyal gelişimin önemini hiçbir zaman anlayamamış olabilirsiniz. Kişisel bir kimlik algısı geliştirmekte zorluk yaşar, kişisel kararlar almakta zorlanırsınız.
Gelişmemiş Benlik Şemasında, hem kendinizin kem de bağlı olduğunuz ebeveyn figürünün, başkalarının sürekli desteği olmadan ayakta kalamayacağına inanırsınız. Sıklıkla, iç içe hissettiğiniz kişiye destek vermedikçe onun yaşayamayacağına veya mutlu olamayacağını düşünürsünüz. Bağlı olduğunuz ebeveyn figürüyle tek bir kişiymişsiniz gibi çok güçlü bir bağ hissedersiniz. Hatta, onun aklını okuyabildiğinizi, onun isteklerini o söylemeden anlayabildiğinizi düşünürsünüz.
Şayet ebeveyn figürüyle bir sınır oluşturmaya kalkarsanız kendinizi suçlu hissedersiniz. İç içe geçmiş olduğunuz kişiye her şeyinizi söylersiniz ve ondan da size her şeyini söylemesini beklersiniz. Bu kişiyle kaynaşmış, bazen de yenilmiş ve boğulmuş hissedersiniz. Sahip olduğunuz ?biz? algısı, sağlıklı ben ve o algılarının oluşmasına engel olur.
Zaman zaman ?boşluk duygusu? gibi bir durumu deneyimlersiniz. Bu bireysel kimlik duygunuzun eksikliğiyle alakalı bir deneyimdir. “Ben kimim?” sorusuna tatmin edici bir cevap vermekte zorlanırsınız. Ebeveyn figürünüzle oluşturduğunuz bağ, sizin gerçekten kim olduğunuzu, nelerden hoşlandığınızı, yeteneklerinizin neler olduğunu görmenize engel olur. Kendi tercihlerinizi ortaya koymakta zorlanırsınız. Hayatınızı, bir yıldız olan ebeveyn figürünüzün uydusu olarak algılarsınız. Genellikle boşluk ve bocalama, amaçsızlık gibi duyguları deneyimlersiniz. İç içeliğiniz ileri düzeyde olursa kendi varlığınızı sorgulama noktasına gelebilirsiniz.
Yapışıklık şemasına sahipseniz neler yaparsınız?
- İç içe olduğunuz kişiyle yapışık bir hayat sürersiniz. Genel olarak onun davranışlarını kopyalar, onun hakkında konuşur ve düşünürsünüz. Onunla sürekli bağlantıda olmak istersiniz. Onunkinden farklı olan düşünce, duygu ve davranışlarınızı bastırmaya çalışırsınız.
- Kendinize vakit ayırdığınızda ya da özel bir şeyler yapmaya kalkıştığınızda suçluluk hissi yaşarsınız ve bu durumu yapışık olduğunuz kişi ile paylaşma ihtiyacı hissedersiniz.
- Tek başınıza yaşama ile ilgili derin korkularınız olabilir.
- Yapışık olunan kişilerin sorunları ile aşırı şekilde uğraşırsınız.
Yapışıklık şemasının kökeninde neler olabilir?
Gelişmemiş benlik şeması çoğunlukla aile tutumları ile gelişir. Aileniz, kendinizi ayrı bir birey olarak algılamanıza imkan tanımamış olabilir. Kendi tercihlerinizi, duygu ve düşüncelerinizi ortaya koyduğunuzda size engel olmuş olabilirler. Yaptığınızın yanlış bir şey olduğunu düşünmenize ve suçlu hissetmenize yol açmış olabilirler.
Bazı aileler direkt baskı uygulayarak çocuklarının kendilerini ortaya koymalarına engel olurlar. Bazı aileler ise direkt bir engelleme ya da ceza uygulamazlar, ancak çocuğa duygusal baskı uygularlar. Bizim kültürümüzde ebeveynlerin, ?Dediğimi yapmazsan seni sevmem.? tutumu çocukların sağlıklı benlik algısı geliştirmelerine engel olan durumlardan sadece biridir.
İçe içeliğiniz, aynı zamanda ebeveyninizin gelişmemiş benliğinin bir sonucu olabilir. Anne ya da babanız hayatta tek başına var olmayı beceremeyen biri ise onun bu tutumunu siz de model almış olabilirsiniz.
Yapışıklık şeması ilişkinizi nasıl etkileyebilir?
Aileniz ile iç içe bir yaşam sürdürdü iseniz, benzer şekilde yapışabileceğiniz insanları tercih edebilirsiniz. Bu kişiler yine iç içelik şeması olan kişiler olabildiği gibi, sizi korumaya hevesli, dominant ve güçlü kişiler de olabilir. Ancak her iki durumda da, kendinizi yaşayamazsınız. Bu da iyileşmenizi değil, şemanızın devamını sağlar. Yapıştığınız kişinin istekleri doğrultusunda bir hayat yaşarsınız. Hayatınızın en önemli kararlarında belirleyici olan sizin istek ve ihtiyaçlarınız değil eşinizin talepleri olur.
Gelişmemiş benlik şemasına sahip kişilerin ilişkilerinde görülen durumlardan birisi, kişilerin doyum vermeyen hayatlarının suçunu eşlerine yüklemeleridir. Mesela kadın eşinin kendi isteklerine müsaade etmediğinden şikayet eder; ancak eşi ona tam olarak ne istediğini sorduğunda da cevap veremez. Bu durumda kadın kendini ciddi şekilde bir çıkmazda hissedebilir.
Yapışıklık şeması nasıl tedavi edilir?
Terapinin temel amacı, sağlıklı bir benlik algısı geliştirmenizde size yardımcı olmaktır. Suçlu hissetmeden, endişelerinizle yüzleşerek ihtiyaçlarınızla temas kurmanız, isteklerinizi fark etmeniz, tercihlerde bulunmanız çok çok önemlidir.
Şayet iyi bir şema terapi süreci yaşarsanız, başkalarına bağımlı olmadan bir hayat yaşayabilirsiniz. Başkalarıyla iç içe geçmeden, kendi sınırlarınızı koruyarak ilişki kurabilirsiniz.