Terk edilme şeması nedir? – Beylikdüzü Psikolog Rehberi

Terk edilme/ tutarsızlık şeması (abandonment/ instability schema), hem bireysel hayatı hem de duygusal/ romantik ilişkileri şekillendiren çok önemli bir şemadır. Terk edilme şeması, terk edilme korkusunun da en önemli psikolojik dinamiklerinden biridir. Bu yazıda, “Terk edilme şeması nedir?” sorusuna cevap vermeye çalışacağım.

Terk edilme şeması, bağlandığınız veya bağlanacağınız insanların, eninde sonunda sizi terk edeceği/ bırakacağı inancını, bununla ilgili endişeyi içinde barındıran bir şemadır.

Terk edilme şemasına bir örnek

25 yaşında, üniversite öğrencisi olan C. panik atakları ve güçlü dissosiyatif belirtileri için tedavi almak üzere psikoterapiye başvurmuştur. Her iki durumun belirtileri de, hafta sonları babasının evinde kaldıktan sonra, oradan ayrılması gerektiğinde artmaktadır.

Başka bir şehirde okula gitmekte ve neredeyse her hafta sonu ve tatilde babasını ziyaret etmektedir. Aile üyeleriyle olan ilişkileri çok yakın olsa bile diğer insanlarla ilişkileri genellikle yüzeyseldir. Başkalarına, nadiren çok yakın hissetmektedir.

C.’nin bugüne kadar hiç romantik bir ilişkisi olmamıştır. Bununla birlikte, gerçek bir yakın ilişkide olduğunu hayal edemediğini dile getirmiştir. Bunun arkasında yatan nedenleri incelediğinde çok üzülmeye başlamaktadır; göz yaşlarına boğulmakta ve hiç kimsenin, kendisiyle çok uzun süre bir arada olmayacağı düşüncesine kapılmaktadır. Söz konusu deneyimler onun biyolojik geçmişiyle bağlantılıdır. Biyolojik annesi, C. iki yaşındayken ciddi bir hastalığa yakalanmış ve ölmüştür. Babası iki yıl sonra tekrar evlenmiştir ve üvey annesi onun için gerçek bir anne olmuştur ancak üvey annesi de, C. 16 yaşındayken felç geçirip aniden ölmüştür.³

Terk edilme şemasının ayrıntıları

Şemalar, duygular, düşünceler, bedensel duyumlar ve anılardan oluşurlar. Bu bölümde, terk edilme şemasını daha iyi anlatabilmek için, onu oluşturan elementleri ayrı ayrı ele alıyorum.

Terk edilme şemasında düşünceler

Terk edilme şemasına sahipseniz, kurduğunuz ilişkilerin hiçbir zaman devam etmeyeceğine inanır, bu inanca eşlik eden duygulara kapılırsınız; bağlandığınız kişiler tarafından terk edilmekle ilgili endişeye düşersiniz.³

Bu şema, diğerlerinin, özellikle, destek ve yakınlık beklediklerinizin, bu ihtiyaçları sağlama konusunda dengesiz ve/veya güvenilmez oldukları ve duygusal destek, yakınlık, güç veya aktif koruma sağlamaya devam etmeyecekleri algısını içerir.²

Önemli ötekilerin (sizin için önemli olan kişilerin), eninde sonunda sizi terk edeceğini düşünürsünüz. Diğer kişiler desteklerinde ve sizinle kurdukları ilişkilerde, güvenilmez ve önceden tahmin edilemezdir.⁵

Terk edilme şemasına sahipseniz yakınlarınızı veya bağlanacağınız kişileri kaybetme beklentisiyle yaşar ve şöyle düşünürsünüz: Bu ilişki şöyle veya böyle, eninde sonunda bitecek.

Terk edilme şemasında duygular

Terk edilme şemasına sahipseniz, öncelikle, yakın ilişkilerle ilgili güçlü bir arzu taşıyabilirsiniz. Hayatınızda birilerinin olmasını arzu edebilirsiniz. Bunun olmayışı, güçlü bir yoksunluk yaşamanıza yol açabilir.

Birlikte olduğum kişi, eninde sonunda beni terk edecek düşüncesi, ilişkinizle ilgili ümitsizlik yaşamanıza yol açabilir. Bu ümitsizlik beraberinde güvensizlik duygusunu da getirebilir; partnerinizin kalıcılığına güvenemezsiniz.

Partneriniz şu veya bu sebeple -diyelim ki iş için şehir dışına gitmesi gerektiğinde- sizden uzaklaştığında bir korku yaşarsınız. Sizin için felaket olan biri durumla karşı karşıya kalmış gibi olabilirsiniz.

İlişkinizin eninde sonunda, şöyle veya böyle bitme ihtimaliyle ilgili endişe yaşarsınız. Terk edilme şemasına sahipseniz, terk edilme tehdidinin olmadığı, istikrarlı ilişkilerde dahi en küçük olaylar bile, terk edilmekle ilgili endişelerinizi tetikleyebilir.³

Sevdiklerinizin sizi terk edeceklerine, hasta olup öleceklerine, başka birisi için sizi bırakacaklarına, önceden tahmin edilemez olumsuz davranışlar sergilediklerine, bir şekilde aniden ortadan kaybolacaklarına inanırsınız. Bu inanç, kaçınılmaz son ile ilgili merak duygunuzu canlı tutar. Partnerinizin en ufak uzaklaşma işaretini, merakınıza bir cevap gibi algılayabilirsiniz: İşte, şimdi oldu galiba!

Terk edilme şemasına sahipseniz, hayatınıza güvenilmez -sizi aldatan- birilerini alma ve tutma ihtimaliniz yüksektir. Böylesi bir kişi de, sadakatiyle ilgili kuşku duymanıza yol açar: Acaba beni aldatıyor mu?

İçten içe, sizi terk edeceklerine inandığınız kişilere karşı güçlü bir öfke hissedebilirsiniz; ancak bu öfkeyi, terk edilmenize yol açmaması için bastırmak (öfkenin farkında olmazsınız) veya baskılamak (öfkenin farkında olursunuz ama onu baskılarsınız) zorunda kalabilirsiniz.

Terk edilme endişesi sizin için belirsizse, yani, partnerimin beni terk edeceğinden endişe ediyorum diyemiyorsanız, bu durumu, kaynağı belirsizi bir anksiyete/ bunaltı olarak yaşayabilirsiniz.

Bazen, terk edilme endişesiyle ilgili o kadar zorlanırsınız ki, pişmanlık kapınızı çalar. Keşke ilişki kurmasaydım da bu duyguları yaşamasaydım derken bulabilirsiniz kendinizi.

Şu veya bu şekilde ilişkiniz bittiğinde/ terk edildiğinizde, yoğun bir üzüntü yaşayabilir, yas sürecine girebilirsiniz.

İlginç bir deneyimden daha bahsedebiliriz: Terke dildiğinizde, beklentinize uygun bir sonuçla karşılaştığınız için tuhaf bir rahatlama da yaşayabilirsiniz. Bu ilk görünen/ fark edebileceğiniz duygular arasında yer almayabilir; ancak terk edilme şeması ile ilgili terapilerde karşılaştığım bir deneyimdir.

Terk edilme şeması ile başa çıkma yöntemleri nelerdir?

Şema terapi penceresinden bakıldığında, şema ile başa çıkmanın üç işlevsiz/ sağlıksız yolu vardır: şema teslimi, şema kaçınması ve şema aşırı telafisi Bu yöntemlerin üçü de şemayı iyileştirmez, aksine onun sürmesine yardımcı olur.

Şemaya teslim olma

Bu yöntemde, şemanın içeriğine (duygu, düşünce, anı ve bedensel duyumlar) uygun davranırsınız. Bu yöntemle, şemanın içerdiği duyguları hisseder, şemanın içerdiği düşünceleri pekiştirirsiniz. Buna göre şunları yapabilirsiniz:

Hayatınızda kalıcı ol(a)mayacak partnerler, arkadaşlar ararsınız. Şöyle veya böyle sizi terk edebilecek, size güven duygusu ver(e)meyecek kişilerle ilişki yaşarsınız; öylesi kişilere çekilirsiniz.
Size, terk edilme duygusunu yaşatma ihtimali olan insanları çekici bulabilirsiniz. Mesela, bir hostes, pilot, uzun yol şoförü, uzak rotalara giden gemi kaptanları vb. sizin için çekici partnerler olabilir.
Partnerlerinize öyle bir bağlanırsınız ki, onlar kendilerini baskı altına hissederler ve sizden uzaklaşma gereği duyarlar.
Terk edilme şemasına sahipseniz, sıklıkla güvenilir olmayan insanlarla ilişki kurarsınız; onlar tarafından terk edilirsiniz; bu şekilde şemanız güçlenmiş olur.³

Şemadan kaçınma

İlişkilerde yakınlaşmayı reddetme, ciddi ilişki tekliflerinden kaçma

Yakın ilişkilerden kaçınır, yalnız kaldığında çok içer.

Terk edilme şemasına sahipseniz doğru insanlarla bile yakın ilişkiden kaçınabilirsiniz; çünkü, ya onu kaybetmekten ya da ona çok yakınlaşıp incinmekten korkarsınız.

Şemayı aşırı telafi etme

Arkadaşlardan yüksek talepler bekleme, aşırı yakın bunaltıcı ilişki biçimi

İlişkide karar veremeyen ve ilişkide karar veren partnerleri seçersiniz

Sevdiklerinizin ayrılmasını engellemek için onlara yapışma, aşırı sahiplenici ve kontrolcü davranma, sizi terk edenleri suçlama, kıskançlık, rakip olarak gördüklerinizle rekabete girme gibi tutumlar sergileyebilirsiniz.

Sık öfke patlamalarının olduğu, bakım verenlerin değişken bir varlık sergiledikleri ya da ebeveyn figürlerinin terk ederek ya da ölümle uzaklaştığı aile çevreleri, bu şemanın sıkça rastlanan habercileridir.^b

Terk edilme şemasına sahip insanlar, genellikle, çocuklukları sırasında terk edildiklerini belirtirler. Sıklıkla ebeveynlerinden biri aileyi bırakmış ve kendileriyle ilgilenmekten vaz geçmiştir; ya da kişi için çok önemli biri -anne veya baba gibi- erken dönemde ölmüştür.^a

Şayet bir ilişkiniz varsa, eşiniz (sevgili, partner, eş, arkadaş vb)in ölmesi ya da bir şekilde ondan ayrılma ihtimali nedeni ile aşırı endişe duyabilirsiniz..

Eşinizin yaptığı en ufak hareketi (sizinle ilgilenmeme, sizi yalnız bırakma vb.) onun sizi terk etmek istediğine ilişkin işaret olarak algılar ve bu davranışlara aşırı tepki verebilirsiniz.

Tüm takıntınız eşinizi elinizde tutmak olabilir. Artık eşinizle olan ilişkiniz hayatınızın merkezine oturmuş durumdadır. Eşinizden birkaç gün bile ayrı kalmaya tahammül edemezsiniz. İnsanlar sizi takıntılı aşık olarak tanımlayabilirler.

Eşiniz sizi sevdiğini ve size bağlı kalacağını söylese bile buna bir türlü inanamazsınız. Eşinizin söyledikleri size gerçekçi gelmez; ancak bunun sebebini bir türlü ifade edemezsiniz. Kendinizi bir çıkmazın içinde hissedersiniz.

Bazen eşinizin size olan bağlılığını test edecek davranışlarda bulunabilirsiniz. Ancak bu davranışlar bir ilişkiyi olumsuz etkileyecek davranışlardır. Uzak durmanıza, sert davranmanıza, yok yere tartışmanıza rağmen sizin yanınızda kalıp kalmayacağına bakma gereği hissedersiniz.

Eşinize karşı yoğun öfke hissedebilir ve saldırganca tutumlar sergileyebilirsiniz. Çünkü onun sizi eninde sonunda, şu ya da bu sebeple terk edeceğine inanırsınız. Bu yüzden de eşinizi cezalandırma isteği duyarsınız.

Bazen terk edilmiş olmanın acısını yaşamamak için siz ilişkinizi yok yere bitirebilirsiniz. Bazen de ilişki içinde kalmanıza rağmen kendinizi duygusal olarak geri çeker ilişkinizden doyum yaşayamazsınız.

Terk edilme şemasının kökenleri/ nedenleri nelerdir?

Terk edilme şemanız varsa:

Bir çocuk olarak, güvenlik, emniyet veya tahmin edilebilirlik ihtiyaçlarınız, erken dönem bakım verenleriniz tarafından karşılanmamıştır.
Bir yetişkin olarak, bu şema tetiklendiği zaman, kendinizi güvensiz, yapayalnız, size, umutsuzca ihtiyaç duyduğunuz ve kendi kendinize ancak çok küçük bir yolla sağladığınız güven, duygusal destek, bağlılık, güç ya da koruma verebilecek hiç kimseniz yokmuş gibi hissedebilirsiniz.⁴

Terk edilme şemanızın kökeninde dengesiz, alkolik ve patlayıcı (ani tepki veren) anne babanız olabileceği gibi, erken yaşlarda ebeveyn kaybı gibi sizin güvenli bağlanma yaşantınızı kesintiye uğratan durumlar da olabilir.

Gençken anneniz-babanız ya da sizi büyütenler- ölmüş ya da evi terk etmiş olabilir. Anne babanız sizden çok uzun süre ayrı kalmış ya da hastanede yatmış olabilir.

Bakıcılar ya da bir kurum tarafından, farklı anne figürleri görerek büyütülmüş, ya da genç yaşta yatılı okula gönderilmiş olabilirsiniz.

Belki de anneniz tutarsızdı. Sizinle ilgilenemeyecek kadar depresif, öfkeli ya da sarhoş oluyordu.

Anne babanız siz küçükken boşandı; ya da o kadar çok kavga ediyorlardı ki ayrılacaklarından korkuyordunuz.

Bir ebeveyninizin ilgisini belirgin şekilde kaybettiniz. Örneğin, bir kardeşiniz doğdu ya da ebeveyniniz yeniden evlendi.

Aileniz size karşı fazla koruyucuydu. Bir çocuk olarak hayatın zorlukları ile mücadele etme fırsatınız olmadı.

Terk edilme şeması ilişkileri nasıl etkiler?

Terk edilme şeması, içinde, yakın ilişki içinde olduğumuz kişilerin eninde sonunda bizi terk edeceğine ilişkin güçlü bir inanç taşır. Sevgilimiz ya başka birini bulacaktır ya da ilişkiyi sürdürmekten vaz geçecektir. Sonuç olarak, her şey yolunda giderken, birdenbire sevgilimizin ilişkiyi bitirme önerisi ile karşımıza geleceği günü bekleriz. Sevgilimizin ağzından “seninle bir konuda konuşmak istiyorum” gibi bir ifade çıktığında aklımıza ilk gelen, ilişkiyi bitirme konuşması yapacak olmasıdır.⁶

Ayrılma ve terk edilme korkulan durumlar olmasına karşın, bu şemaya sahipseniz tutarlı/bağlı olmayan insanlara karşı bir yakınlık hissedebilirsiniz. Yani sizi terk etme veya terk edilmiş hissettirme ihtimali bulunan kişiler size daha çekici gelir. Terk edilme şemasına sahipseniz eşiniz şu özelliklere sahip olabilir:

Evli ya da başka bir ilişkisi olduğu için size uzun vadede bir söz veremiyor.

Birlikte zaman geçirmeniz için yanınızda değil (çok seyahat ediyor, uzakta yaşıyor, ya da işkolik).

Duygusal olarak dengesiz (alkol/hap kullanıyor, depresif, düzenli bir işi olamıyor) ve duygusal olarak tutarlı şekilde yanınızda olamıyor.

Bir Peter Pan; yerleşik bir hayat istemeyen, birçok sevgilisi olma özgürlüğünü isteyen biri.

Size karşı duygularından emin değil. Sizi istediğini söylemesine karşın duygusal olarak geri duruyor. Bir an sizinle yoğun bir sevgi yaşarken, başka bir durumda yokmuşsunuz gibi davranabiliyor.

Terk edilme şeması nasıl tedavi edilir?

Terapideki temel amaçlardan biri, ilişkilerinizin istikrarı ile ilgili daha gerçekçi bir bakış açısı kazanmanızdır. Başarılı bir terapi sürecinden sonra, hayatınızın önemli bir kısmını değer verdiğiniz kişinin sizden kopacağı endişesi ile geçirmezsiniz. Endişe hissetseniz bile, bu duyguyla daha işlevsel şekilde başa çıkmayı öğrenirsiniz.

Yakın ilişkiler size eskisi kadar korkutucu gelmez. İlişki yaşamak için daha çok risk almaya ve duygusal acılara göğüs germeye hazır olursunuz.

Şema Kimyası mantığını kavradığınız için, zaten sizi terk edebilecek kişilerden ziyade size daha bağlı olabilecek kişilerle ilişki kurmaya çalışırsınız. Çapkın, uzak, mesafeli insanlar size çekici gelseler bile, bunun bir şema yaşantısı olduğunu anlar ve ona uygun tepki verirsiniz.

İlişkilerinizde kendinizi daha güvenli hissettiğiniz için kıskançlıklarınız, karşı tarafı kontrol ve manipüle etme ihtiyacınız azalır. Siz artık takıntılı aşık olmaktan çıkıp doyum verici bir birliktelik yaşamaya başlayabilirsiniz.

Kendinizi ilişki yaşamak zorunda hissetmezsiniz. Yalnız kalmanın da insani ve normal bir durum olduğunu kavrarsınız. Yalnız kaldığınızda depresif ya da huzursuz bir ruh haline bürünmezsiniz.

Terapinin nihai amacı, duygusal ihtiyaçlarınızı sağlıklı şekilde giderebileceğiniz, doyum verici ilişkiler yaşayabileceğiniz insanlarla ilişki kurabilmenizdir.

Terk edilme şeması ile ilgili düşüncelerinizi benimle paylaşabilirsiniz. Muhabbetle kalın.

Referanslar

¹ Young, J., Kolosko, J. S., & Weishaar, M.E. (2013). Şema terapi (T. V. Soylu, Çev.). Litera Yayıncılık

² Rafaeli, E., Bernstein, D. P., & Young, J. (2012). Şema Terapi: Ayırıcı özellikler (M. Şaşıoğlu, Çev.). Psikonet Yayınları

³ Arntz, A., & Jacob, G. (2016). Uygulamada şema terapi: Şema mod yaklaşımına giriş rehberi (G. Soygüt, Çev.). Nobel Akademik.

⁴ Farrel, J. M., Reiss N., & Shaw I. A. (2016). Şema terapi: Klinisyenin rehberi (S. V. Alkan, E. Alkan, Çev.). Psikonet Yayınları

⁵ Vreeswijk, M. V., Broersen, J., & Schurink, G. (2019). Mindfulness ve şema terapi (B. Alımcı, S. Çamkıran, B.H. Demir, F. S. G. Alkan, Çev.). Psikonet Yayınları

⁶Karaosmanoğlu, H. A. (2019). Hepsini istiyorum, hemen istiyorum: Dürtüsel ve büyüklenmeci davranışlarla başa çıkmak. Psikonet Yayınları