Temel ihtiyaçlar meselesi, en azından benim anladığım ve inandığım kadarıyla, psikoterapinin en merkezi kavramlarından biridir. Bu yazıda, şema terapi bağlamında temel duygusal ihtiyaçlarımızı ele almaya çalışacağım.
Bazı psikoterapi modelleri dolaylı olarak, bazı psikoterapi modelleri de -şema terapi, gerçeklik terapisi gibi- direkt olarak insanların temel psikolojik ihtiyaçlarına vurgu yapar. İsterseniz biz de, ihtiyaç (need) kavramının kısa bir analiziyle yazımıza başlayalım.
Temel ihtiyaç nedir?
İhtiyaç, gereksinim, güçlü istek, yoksulluk, yokluk anlamlarına geliyor sözlükte.1 Gereksinim kavramın psikoloji literatüründeki tanımlarından biri ise şu: Varkalım, esenlik ve kişisel tatmin için gerekli olan bir şeyin yoksunluğundan kaynaklanan gerginlik durumu.2
Selçuk Budak’ın ihtiyaç tanımı şöyle: İhtiyaç, “insan doğasında var olan bir etmenin eksikliğinin hissedilmesi sonucu oluşan, kişiden kişiye değişiklik gösteren biyolojik, fiziksel ve psikolojik olabilen örüntülerdir”. Bu gereksinimler birincil ihtiyaç olarak adlandırılan “fizyolojik (hava, su, yiyecek, uyku, cinsellik vb.)” veya ikincil ihtiyaç olarak isimlendirilen “psikolojik (sevgi, şefkat, korunma, başarı, öğrenme, dostluk vb.)” de olabilir.3
Karakaş, sözlüğünde temel gereksinim (basic need) kavramını şöyle açıklıyor: Varkalım için gerekli olan yiyecek ve su, hayvanlarda cinsellik gibi fizyolojik gereksinimler. Canlılar, öncelikle temel gereksinimleri karşılar, bunları doyuma ulaştırdıkça üstteki gereksinimler gündeme gelir.4
Bir ihtiyacın “temel ihtiyaç” olup olmadığını anlamak için, şu dört soru grubuna bakabiliriz:5
1) Söz konusu ihtiyacın karşılanması ya da karşılanmaması, iyilik durumumuzda artış ya da azalışa yol açıyor mu?
Temel ihtiyaçlarımız karşılandığında kendimizi daha iyi, karşılanmadığında kendimizi daha kötü hissederiz. Mesela, açlığımız giderildiğinde rahatlar, giderilmediğinde rahatsızlık duyarız.
2) Söz konusu ihtiyaç, başka bir ihtiyaçtan mı türüyor?
Temel ihtiyaç, bir ihtiyaçtan türemez. Mesela, sevilmek için başarılı olmaya çalıştığımızı varsayalım. Burada, başarılı olmak temel bir ihtiyaç değil, sevilebilmek için ihtiyaç duyduğumuz bir şeydir.
3) Söz konusu ihtiyaç evrensel midir?
Temel ihtiyaç, dünyanın herhangi bir yerinde herhangi biri için de geçerli olabilecek ihtiyaçtır. Besin, su, uyku gibi ihtiyaçların evrensel olduğunu düşünebiliriz. Ama, su evrensel bir ihtiyaçken kola kişisel bir ihtiyaç veya ihtiyaç duyulan bir şey olarak düşünülebilir.
4) Söz konusu ihtiyaç, varlığımızı sürdürmemize katkı sağlıyor mu?
Temel ihtiyaçlarımızın karşılanması hayatta kalmamıza, engellenmesi ise ölmemize yardımcı olur.
Şema terapi açısından temel duygusal ihtiyaçlar nelerdir?
Şema terapinin kurucusu Jeefrey E. Young, klinik deneyimleri ve araştırmaları sonucunda, bazı temel duygusal ihtiyaçları (core emotional needs) tanımlamıştır. Hepimiz bu, temel duygusal ihtiyaçlarla doğarız.
Young’a göre temel duygusal ihtiyaçlarımızı maddeler halinde şöyle listeleyebiliriz:
1- Güvenli bağlanma ihtiyacı: İnsan olarak hiç de bilmediğimiz bir dünyaya doğarız. Bu, yabancısı olduğumuz tehlikeli dünyada var olabilmemiz, tutunabilmemiz insanlara ve dünyaya güvenli bağlanmamızla mümkündür. Bunun içinse sevilmeye, ait hissetmeye, kabul edilmeye, onaylanmaya, ihtiyaçlarımızın giderilmesine, tehlikelere karşı desteğe ihtiyaç duyarız.
2- Hareket özgürlüğü, yeterlilik ve olumlu kimlik algı ihtiyacı: İstediğimiz şekilde hareket edebilmeye, bizden çok daha güçlü olan dünyada bir şeyler yapabildiğimizi hissedebilmeye; en temelde olumlu, sevilesi bir varlık olduğumuzun bize hissettirilmesine ihtiyacımız var.
3- Gereksinim ve duyguları ifade özgürlüğü ihtiyacı: Kendimizi, düşündüklerimizi, ihtiyaçlarımızı dile getirebilmeliyiz. Bir çocuk açısından bakıldığında daha da önemlisi dile getirdiklerimizin karşımızdakiler tarafından önemsenmesi, yok sayılmamasıdır.
4- Kendiliğindenlik ve oyun ihtiyacı: Hepimiz insan olarak aynı olmamızla birlikte farklı varlıklarız. Bu farklılık üstünlük ya da aşağılıkla alakalı değildir. Sadece kendimize özel olmakla ilgilidir. Kendine özgü olanı yaşamak ve oyun bir çocuğun temel ihtiyaçlarındandır. Oyun, çocuk için bir var olma biçimidir. Onun için oyun, basit bir oyun değildir!
5- Sağlıklı sınırlar ve öz denetim ihtiyacı: Kendimize özgü olmamız içimizden her geleni (dürtülerimizi) rastgele, gelişigüzel yaşamamız gerektiği anlamına gelmiyor. Kendini ifade etmek, ortaya koymak kadar sağlıklı sınırlar da bir çocuğun (yani insanın) temel ihtiyacıdır. Dünya sadece bizim malımız değildir ve her istediğimiz her zaman yapamayız.
Temel ihtiyaçlar kategorizasyonunda dikkatinizi çekebilecek önemli bir nokta, gerçekçi sınırlar ve disiplinin de temel ihtiyaçlar arasında kabul edilmesidir. Bu kabul, kendi ihtiyaçlarımızı gidermeye çalışırken başkalarının da ihtiyaçlarını hesaba katmamız gerektiğini işaret eder bize.
Young’a göre şemaların gelişiminde en önemli kaynak, çocukluk çağındaki temel duygusal ihtiyaçların karşılanmamasıdır. Young’ın evrensel olduğuna inandığı bu temel duygusal ihtiyaçlar:
Şema Terapi herkeste bu duygusal ihtiyaçların olduğunu kabul eder. Kişiler bu ihtiyaçların dereceleri konusunda farklılık gösterebilirler. Ancak her birey sözü edilen bu temel ihtiyaçların her biri ile ilgili olarak bir miktar beslenmek ister.
Duygusal ihtiyaçlar çocukluktan itibaren vardır, hatta pek çoğu çocuklukta daha güçlüdür. Örneğin güven veya istikrar arayışı, hayat boyu sürmesine rağmen çocuklukta çok daha belirgindir. Ruh sağlığı kişilerin bu ihtiyaçlarını uygun şekilde karşılayabilmesine bağlıdır.
Çocukların sağlıklı gelişimlerinin merkezinde temel ihtiyaçlarının karşılanması yatar. Şema Terapi’nin merkezinde ise yetişkinlerin, geçmişte karşılanmamış bile olsalar, kendi ihtiyaç alanlarını karşılayabilmelerine yardım etmek vardır.
Şema Terapi de çocukluk duygusal gelişimini tamamlamayan bireylerin belirli şemalarının aktive olduğunu iddia etmektedir.
İhtiyaç teorilerinden bazıları (Maslow ve Bowlby gibi) bazı ihtiyaçlara öncelik tanıyarak onları daha temel ve önemli varsayarlar. Örneğin, bağlanma teorisi eğer temel bağlanma güven ihtiyacı karşılanmazsa diğer ihtiyaçların gecikeceğini ve karşılanamayacağını savunur. Şema Terapi ise ihtiyaçlar konusunda “hiyerarşi” ve “daha büyük önem taşıyan” gibi ifadelerden kaçınır. Bunun yerine temel ihtiyaçların her birini, insan yaşamında, evrensel ve herkes için gerekli görür.
Şema Terapide tüm danışanlar karşılanmış ve karşılanmamış tüm ihtiyaçları konusunda eğitilirler. Bu, diğer terapi yöntemlerinde nadiren görülen oldukça kuvvetli bir müdahale yöntemidir.
Temel duygusal ihtiyaçlar neden önemlidir?
Şema terapi, adını “şema” kavramından alır. Şemayı, temel kişilik yapılarımız olarak düşünebilirsiniz.
Şemalar olumlu (işlevsel) veya olumsuz (işlevsiz) içeriklere sahip olabilirler. Bununla birlikte, şema terapide şema kavramıyla kast edilen, olumsuz içeriklere sahip kişilik yapılarımızdır.
Sahip olduğumuz kişilik özellikleri, yani şemalarımız, doğduğumuz andan itibaren, temel ihtiyaçlarımızın giderilme şekliyle son derece ilişkilidir. Teorik olarak şunu söyleyebiliriz ki, çocukluğumuzda temel ihtiyaçlarımız yeterince karşılandıysa, görece olarak sağlıklı kişilik yapıları, yeterince karşılanmadıysa sağlıksız kişilik yapıları geliştiriyoruz.
Yukarıda ifade ettiklerimi bir örnek üzerinden netleştirmeye çalışayım. Şema terapide ele alınan önemli şemalardan biri kuşkuculuk şemasıdır. Kuşkuculuk şemasına sahipseniz, insanlara güvenmekte zorlanır ve sürekli insanlardan size bir zarar geleceği inancıyla yaşarsınız. Bu da, insani ilişkilerinizde zorluk yaşamanıza ve yalnızlığa mahkum olmanıza yol açabilir. Kuşkuculuk şemasının kökenine baktığımızda ise, temel güven duygusu ve insanlara güvenli bağlanma ihtiyaçlarının sağlıklı şekilde giderilmediğini görüyoruz.
Bir başka önemli nokta da şudur: Çocukluğumuzda temel ihtiyaçlarımızın engellenmesi sonucu oluşan şemalar, yetişkinliğimizde de ihtiyaçlarımızı gidermemize engel olurlar. Bu şekilde, farkında olmadığımız bir kısır döngünün içinde buluruz kendimizi. Ne zaman ki, hayatımızdaki kısır döngüleri fark ederiz, o zaman ihtiyaçlarımızı giderebilmenin ve özümüzü gürleştirebilmenin de yollarını keşfedebiliriz. Şema terapiyi, bu konuda size yardımcı olabilecek bir yöntem olarak düşünebilirsiniz.
Temel ihtiyaçlarımızla ilgili düşüncelerinizi yazının yorum kısmından benimle paylaşabilirsiniz. Muhabbetle.
Şu gibi sorular, şema terapinin fon müziğinde sürekli yer alır:
- Danışanın çocukluk döneminde hangi temel ihtiyaçları engellenmiştir veya karşılanmamıştır.
- Danışan şu anda hangi temel ihtiyaçlarından mahrum kalmaktadır; ve temel ihtiyaçlarını karşılamaya dönük (işlevsel olmasa da) ne gibi tutumlar sergilemektedir.
- Danışanın günümüzde yaşadığı psikolojik sorunların, çocukluk döneminde temel ihtiyaçlarının engellenmesiyle ve şu anda temel ihtiyaçlarını karşılayamamasıyla nasıl bir ilişkisi alabilir?
Referanslar
1Türk Dil Kurumu (t.y.). İhtiyaç. İçinde Güncel Türkçe Sözlük. Erişim tarihi: Şubat 18, 2022, https://sozluk.gov.tr
2Prof. Dr. Sirel Karakaş (t.y.). Gereksinim. İçinde Prof. Dr. Sirel Karakaş Psikoloji Sözlüğü. Erişim tarihi: Şubat 18, 2022, https://www.psikolojisozlugu.com
3Psikoloji sözlüğü
4Prof. Dr. Sirel Karakaş (t.y.). Temel gereksinim. İçinde Prof. Dr. Sirel Karakaş Psikoloji Sözlüğü. Erişim tarihi: Şubat 18, 2022, https://www.psikolojisozlugu.com
5Olcay Güner