İnsanoğlu, doğduğu andan itibaren, kendini bir gelişim çizgisinin üzerinde bulur. Bu çizgide, birtakım, “başarması gereken” şeyler vardır. Bunlara psikolojide “gelişim görevleri” denir. Tuvalet eğitimi de, önemli gelişi görevlerinden biridir.
Tuvalet eğitimi nedir?
Tuvalet eğitimi, çocuğun kimsenin yardımı ve hatırlatması olmadan, kendi kendine farkına vararak tuvalete gidip tuvaletini yapabilmesidir. Yani tuvalete gitme davranışını kimsenin herhangi bir müdahalesi olmadan, kendi kendine kontrol edebilmesidir.
Tuvalet eğitimi, çocukların psikolojik gelişimleri açısından önemli bir süreçtir. Eğitime başlama yaşı ve alışkanlığı kazanmak için geçen süre üzerinde birçok faktör etkilidir. Tuvalet alışkanlığının kazanılmasında annenin eğitim düzeyi, ailenin sosyokültürel yapısı, gelir düzeyi, başlangıç yaşı, kullanılan yöntemler, yaşadığı ortam, tuvaletin tipi, eğitimi verenin bilgi sahibi olup olmadığı, çocuğun psikolojik durumu, cinsiyeti gibi birçok faktörü rol oynar.
Tuvalet eğitimi, anne ve babanın çocuğunun ihtiyacını fark edip çocuğunu uyararak tuvalete göndermesi demek değildir. Bunu çocuğun kendisi fark edip , alışkanlık haline getirmesi gerekir. Tuvalet alışkanlığı kazanma, çocuğun hayatında önemli gelişimsel bir olaydır.
Tuvalet eğitiminde hem çocuğun hem de anne ve babanın hazır olması önemlidir. Bu eğitim için 2-2,5 yaşları beklenmelidir. Tuvalet eğitimini kızlar, erkeklere göre birkaç ay daha önce tamamlayabilir. Çocukta tuvaletini yapmayla ilgili organlar da aşağı yukarı bu yaşlarda gelişir. Ayrıca bu yaşlardan önce tuvalet egitimi için çocuklar zorlanmamalıdır.
Tuvalet eğitiminin verilmeye başlandığı 2 yaş ve civarı, çocukta anal dönem olarak nitelendirilir. Yani kendi bedenini fark etmesi, sahip çıkması, kendine ait hiçbir şeyi başkasıyla paylaşmak istememesi, uyarılara olumsuz yanıtlar vermesi gibi tutumları içeren bir yaş dönemidir. Bu yaştaki çocukların en önemli özelliklerinden biri de, amaca yönelik uygulamalarda motivasyonunun yüksek ve sabırlı olmasıdır. Ayrıca , anne-babayı model alma , taklit edebilme de bu dönem özelliklerindendir ve tuvalet eğitiminde de kullanılabileceği becerilerdendir.
İkinci yaşa, birinci ergenlik dönemi de denebilir. Bu yaştaki çocuklarda her şeye “hayır” deme sık rastlanılan bir durumdur; başına buyruk, sürekli “benim” sözcüğünü kullanan, kararlarını kendi vermek isteyen biri olabilirler. “Kakanı buraya yap” gibi önerilerini kendine, bedenine, bir müdahale olarak algılayabilirler. Bu yaşlardan önceki çocuklar tuvaletinin geldiğini hissedebilir ama hissetse bile tutamaz. Öncelikle çocuk tuvaletinin geldiğini kendi kendine fark etmeli, farkına vardıktan sonra tutabilmeli ve gidip yapabilmesi için, bu işlemin tümü ile ilgili organların (böbrek, karın kasları,) gerekli gelişiminin tamamlanmış olması gereklidir.
Tuvalet eğitiminin, özellikle yeni bir kardeşin doğumuna, anne ve babanın ayrılmasına, ya da alışılması zor olan yeni bir değişiklik durumuna denk getirilmemesi gerekir.
Çocuğum tuvalet eğitimine hazır mı?
Tuvalet eğitimine başlamadan önce çocuğun buna hazır olup olmadığını değerlendirmek gerekir. Çocuk henüz hazır değil ise başarısızlığa uğrama ihtimali daha yüksektir.
Çocuğun hazır olduğunu gösteren bazı fiziksel, zihinsel ve ruhsal belirtiler vardır. Gün içerisinde 2 saatten daha uzun bir süre bezin kuru kalması, “çiş, kaka, tuvalet” gibi kelimelerin anlamını bilme, ıslak- kuru ayrımını yapabilme, eğilme, oturma, yürüme, kalkma gibi hareketleri kolaylıkla yapabilme, altını ıslattığında rahatsızlık duyma, ıslak bez kullanımının azalması, pantolonunu veya basit kıyafetleri kendi başına giyebilme, basit emirleri yerine getirebilme, ıslak ve kuru arasındaki ayrımı fark edebilme, sıkıştığı zaman söyleyebilme gibi becerilerin hepsini ya da çoğunu kazanmış olması gerekir.
Tuvalet eğitiminde ebeveynin yapabilecekleri nelerdir?
Anne ve babanın kendi çocuklarına uygun bir şekilde düzenlenilmiş veya ayarlanmış bir planı olmalıdır. Bu konuda uzman desteği de alınabilir. Öncelikle ne zaman , nasıl başlanacağı düşünülmelidir.
Tuvalet eğitimi verirken ve bu alışkanlığı kazandırmaya çalışırken anne ve babaların yoğun ilgili, istekli ve sabırlı olmaları gereklidir. Çocuklar bu alışma sürecinde ara ara altına kaçırabilirler. Bu normal bir durum olarak değerlendirilir ve çocuğa kızmak veya cezalandırmak gibi olumsuz tutumları kesinlikle uygulamamak gereklidir. Çünkü henüz yeni yeni kullanmaya başladığı kaslarını kontrol etmeye çalışırken kaçırmalar çok normaldir ve zamanla düzelecektir.
Bu eğitim aşamasında çocuğu motive etmek çok önemlidir. Sürekli, tuvalet konusundaki her olumlu hareketinde övülüp takdir edilmesi onu motive edecektir. Konuşulup, cesaretlendirilmek ve sürekli iletişim halinde olmak da çocuğu olumlu yönde etkiler.
Olumlu her davranışta küçük ödüllendirmeler yapılabilir, maddi değeri yüksek olmayan ödüller seçilmesi daha uygun olur. Şu konularda çocuğun takdir edilmesi olumlu etkileyecektir; tuvaletinin geldiğinde söylemesi, tutabilmesi, lazımlığa oturma alışkanlığı kazanması, çişini/kakasını tuvalete yapması. Ayrıca unutulmamalıdır ki bazen tuvalet eğitiminde geri dönüşler de yaşanabilir. Çocuğun başarı ya da başarısızlığı hiçbir şekilde zekası ile kıyaslanmamalıdır.
Başlangıçta çocuğun anne-baba ile birlikte tuvalette bulunmasına, klozet ve lazımlığı keşfetmesine , şifonla oynamasına izin verilmelidir. Çocuğun tuvaleti nasıl kullanabileceği gösterilmelidir.
Cinsiyetine göre rol model seçimi de önemlidir. Babanın oğluna, annenin kızına yardım etmesi, daha rahat bir ortam sağlar ve çocuğun güven kazanmasına yardımcı olur. Çocuk ile birlikte lazımlık seçilmelidir. Sırasıyla yerde duran, klozete yerleştirilen ve klozete en çok benzeyen lazımlıkların tercih edilmesi daha uygun olur.
Ayrıca bu dönemde çocuğa bol, rahat, kolay çıkarabileceği giysiler giydirilmelidir. İç çamaşırı kullanmıyorsa kullanmaya başlaması sağlanmalıdır. Örneğin ilgisini çekebilecek desenlerde iç çamaşırı alabilirsiniz, birlikte seçebilirsiniz. Çocuğun günde bir kez giyinik olarak oturağa oturması sağlanmalıdır. Daha sonra çocuğun giysilerini çıkartarak oturağa oturması sağlanmalıdır. Çocuk korkuyor, ısrarla oturmak istemiyorsa kesinlikle zorlanmamalı ve onun kendini hazır hissettiği zamanın beklenmesi gereklidir.
Asla baskıcı olunmamalı ve katı kurallar koyulmamalıdır. Bu durumda çocuk bedeninin başkaları tarafından kontrol edildiği hissine kapılır ve tuvaletini tutma ya da altına kaçırma gibi durumlar ortaya çıkar. Eğitim sırasında bez kullanmamaya özen gösterilmelidir. 2-3 saatte bir tuvalete götürüp, beş dakika oturtulmalıdır . Böylece bu düzen metabolizmasıyla da doğru orantılı bir şekilde ilerleyecektir. Bu sırada çocuğun kaygısını azaltmak için ona sevdiği masallar anlatılabilir.
Evin içerisinde bez kullanımı azaltılmalıdır ama düzenli kuru kalabiliyorsa bu yapılmalıdır. Her gece yatağına girmeden tuvalete götürülmeli ve oturağını gece ya da kullanmak istediği zaman rahat kullanabilmesi için yatağının yakınına konulmalıdır. Gece kuruluğu gerçekleşmesi çoğunlukla aylar, yıllar alabilir. Gündüz eğitimi tamamlandıktan sonra gece eğitimine başlanması gerekir. Her çocuğun bu süreyi başarıyla tamamlaması farklı olabilir. Ama 5 yaşına kadar altını ıslatmaması ve 4 yaşına da kadar da altını kirletmiyor olması gerekir.
Çocuk tuvalet eğitimini reddediyor veya geri dönüşler yaşıyor ise bu eğitime bir süre ara verilmelidir. Böyle bir durumda aile panik olmamalı, başarısızlık ve umutsuzluk hissine kapılmamalıdır.
Tüm bunları yapmaya çalışırken çocuğun kendi gelişimsel özellikleri de göz ardı edilmemelidir. Yapamayacağı bir durumda zorlanmamalıdır. Tuvalet eğitimi zorla kazandırılacak bir alışkanlık değildir. Daha dirençli ve kaygılı olan çocuklar rahatlatılmaya çalışılabilir. Örneğin, müzik dinlemek, resim yapmak veya resimli kitapları incelemek çocuğunuzu rahatlatabilir.
Tuvalet sonrası temizlikte unutulmamalıdır. Çocuğunuza tuvalet sonrası ellerinizi yıkaması gerektiğini anlatın ve bunun alışkanlık haline getirmesini sağlamaya çalışın. Ayrıca çocuğun 5- 6 yaşlarına kadar dışarıdaki tuvaletlerde yardıma ihtiyacı olabilir. Çocuk dışarıda tuvalete gitmeye alışana kadar yanınızda yedek giysi ya da iç çamaşırı bulundurabilirsiniz. Burada önemli olan şeylerden biri kendi başına , bireysel olarak bir işi başarma duygusunu kazandırmaktır.
Çocuğun gelişimi normal olduğu halde 4 yaş ve sonrasında hala tuvalet eğitimi kazandırılmamış ise geç kalınmış sayılabilir. Kabızlık, idrarını tutma gibi fiziksel sorunlar ortaya çıkabilir , bunlar yetişkinlik döneminde uzun süreli sorunlara dönüşebilir. Tuvalet eğitiminde baskı, kötü durumlara izin vermek (çocuğun kendini pisletmesi) ya da çok katı tutum sergilemek, çocuk istismarı sayılabilir. Bu durum ise yetişkinlik döneminde mükemmeliyetçilik, her işi eksiksiz yapma, aşırı titizlik gibi olumsuz ihtimallere sebep olabilir.
Gece tuvalet eğitimi
Gece tuvalet eğitimi gündüze göre daha uzun sürebilir. Gündüz tuvalet kontrolünü yapabilme becerisini kazanmış çocuklar gece kontrolü sağlayamayabilir. Genelde 3 yaşındaki çoğu çocuk ayda 1 kez gece altını ıslatır. Bu durumda bir süre bez sonrasında da alıştırma külotlarına geçebilirsiniz. Bu süreçte çocuk uyumadan en az 1 saat önce ya da akşam saatlerinde çok fazla sıvı tüketmemesine dikkat edilmelidir. Gece tuvaleti için uyandığında ona yardımcı olmanız ve çocuğunuza bunu söylemeniz de önemlidir.
Tuvalet eğitiminin çocuğa etkisi ne olur?
Araştırmalara göre tuvalet eğitiminin karakter gelişiminde önemli bir etkisi vardır. Özellikle eğitim sırasında uygulanan yanlış tutumlar kişiliği direkt olarak etkiler. Yapılan yanlışlar arasında en sıklıkla rastlanan tutum, çocuk hazır olmadan başlamak, zorlamak, baskı kurmak , başka çocuklarla kıyaslamak, cezalandırmak sayılabilir.
Çocuklar için tuvalet eğitimi savaş ve mücadele haline getirilmemelidir. Bu durum çocukta suçluluk duygusunu geliştirir aynı zamanda da özgüveni düşürür. İlerleyen dönemlerde , yetişkinlik döneminde, cimri , aşırı titiz, pasif, cinsel işlev bozukluğu gibi sorunlara yol açabilir.
Tuvalet sonrası temizlik eğitimi
Çocuğun sosyalleşmesi ve hijyen kuralları açısından tuvaletten sonraki temizlikte tuvalet eğitiminin bir parçasıdır. Çocuğa kendini temizleme alışkanlığı önce gösterilmeli sonrasında kendisine denendirilmelidir. Nasıl temizleyeceğini, yıkayacağını, tuvalet kağıdını nasıl kullanacağını, poposunu nasıl temizleneceğini anlatarak ve göstererek başlayabilirsiniz. Temizlik eğitiminde özellikle kız çocukları önden arkaya doğru temizliğini yapmalıdırlar. Çünkü bu şekilde enfeksiyon kapma riskleri azalır. Zaman geçtikçe edinilmiş alışkanlıkları değiştirmek çok zordur. Bu sebeple, tuvalet eğitimi ile temizlik eğitimi aynı zamanda verilirse çocuğunuz için uzun dönemde daha olumlu sonuçlar elde etmenizi sağlar.
Ne zaman bir uzmana başvurulmalıdır?
- Çok uzun zaman sonra , aylar sonra, hala eğitim ve alışmada zorluk yaşanılıyorsa,
- Çocuk direnç gösterip kakasını ve çişini tutuyorsa,
- Çocuk 3- 4 yaşını geçti ve hala tuvaleti eğitimine ilgi duymuyorsa,
- Sorun fiziksel sorunların yanında başka psikolojik sebeplerden de kaynaklanıyor olabilir. (Tuvalet yalnız kalamama, dikkat çekmek isteği.) Bu gibi durumlarda bir uzmandan destek alınması gereklidir.
İnsanoğlu, doğduğu andan itibaren, kendini bir gelişim çizgisinin üzerinde bulur. Bu çizgide, birtakım, “başarması gereken” şeyler vardır. Bunlara psikolojide “gelişim görevleri” denir. Tuvalet eğitimi de, önemli gelişi görevlerinden biridir.
Referanslar
Kaynakça
- http://www.istanhttp://sehitumutgokanaokulu.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/36/14/
- 964604/dosyalar/2017_11/30190009_tuvalet_eYitimi.pdfbulsaglik.gov.tr/ahweb/belge/cocukSag/wc.pdf
- Brazelton TB. A Child-oriented approach to toilet training. Pediatrics 1962; 29: 121-128
- Koç I, Camurdan AD, Beyazova U, Ilhan MN, Sahin F. Toilet training in Turkey: the factors that affect timing and duration in different sociocultural groups. Child Care Health Dev 2008; 34: 475-481